دیالکتیک تشبیه در تاریخ بیهقی

از میان امکانات بلاغی، تشبیه بیشترین کارکرد را در تاریخ بیهقی دارد. تشبیه شگردی است که برای زنده بیان کردن تاریخ با نگرش نقادی در خدمت قلم بیهقی قرار می گیرد. در واقع، او برای بیان تفصیلی اندیشه های خود، تجسم بخشیدن و روشن کردن مسئله ای و مستندکردن و القای آن به مخاطب از تشبیه استفاده می کند. کارکرد تشبیه در تاریخ بیهقی، کارکردی دیالکتیکی است. با نگاهی به تشبیهات تاریخ بیهقی می توان به درونیات و جهان بینی نویسنده پی برد. همچنین اوضاع دربار غزنوی، تکرار تاریخ و در اندک مواردی، فاصله­ معنادار سیاست­ورزی در دربار غزنه با الگوهای پادشاهی، در این اثر دیده می شود. بیهقی در سه سطح از تشبیه استفاده می کند: 1. تشبیه ساده (جمله­ای) که در آن چیزی به چیزی به دلیل وجه مشترکشان مانند می شود و برای این همانندی از ادات تشبیه استفاده می شود.  2. تشبیه ایجازی (واژگانی) که در آن دو چیز با استفاده از پسوند یا پیشوند به دو شکل ترکیبی و مشتق- که در تاریخ بیهقی بسامد بالایی دارد- به هم مانند می شوند. این نوع تشبیه ضمن اینکه غنای واژگان را بیشتر می کند، وسعت حوزه معناشناختی و نیز ظرفیت موسیقیایی متن را افزایش می دهد. 3. تشبیه گسترده (داستانی) ، که در آن رخدادهای دربار غزنوی به ماجرایی که در گذشته روی داده است، مانند می­شود. بدین وسیله بیهقی مسئله ای را که در ذهن دارد و نمی خواهد در داستان اصلی مطرح کند، در روایت الحاقی به نمایش می گذارد. حکایتی که همچون آنتی­تزی در برابر رخداد اصلی (تز) قرار می­گیرد تا حکایتی نانوشته ­(سنتز) را در ذهن خواننده شکل دهد. در این مقاله سعی بر این است تا ضمن تحلیل توصیفی- تحلیلی کارکرد تشبیه در سطوح مختلف تاریخ بیهقی، فلسفه بهره برداری همه­جانبه از آن نیز واکاوی شود.